Nazwa polska: dziewięćsił popłocholistny
Nazwa łacińska: Carlina acanthifolia subsp. utzka (Hacq.) Meusel & Kästner
Carlina onopordifolia BESSER ex SZAFER
Rodzina: Złożone, Astrowate Asteracae, Compositae
Status i ochrona prawna:
Kategoria zagrożenia na Lubelszczyźnie: EN
Kategoria zagrożenia w Polsce: VU
Kategoria zagrożenia w Europie: VU
Kategoria zagrożenia na Świecie: VU
Dyrektywa siedliskowa (jeśli, to który załącznik) Załącznik II
Konwencja berneńska +
Ochrona prawna: ochrona ścisła
 |
Morfologia i biologia Bylina (hemikryptofit) o silnie zdrewniałym korzeniu, którego długość może przekraczać 1 m. Łodyga silnie skrócona. Liście do 50 cm długie, zebrane w gęstą rozetę, przerywano-pierzasto-klapowane, szaro owłosione, u okazów kwitnących krótsze, silniej kolczaste i podzielone. Odcinki liści wcinane (ale nie tak głęboko jak u dziewięćsiła bezłodygowego C. acaulis), wcięcia zakończone kolcem. Kwiaty zebrane w rozpostarte, okazałe koszyczki osiągające 15 niekiedy 20 cm średnicy. Listki okrywy koszyczka ustawione w wielu szeregach, bladożółte (u dziewięćsiła bezłodygowego – srebrzystobiałe). Zewnętrzne listki (łuski) okrywy koszyczka ciemnobrunatne, na szczycie całobrzegie, z ostrym końcem, a u nasady z silnymi rozgałęzionymi kolcami. Listki środkowe i wewnętrzne – stopniowo coraz węższe, najbardziej wewnętrzne dłuższe od pozostałych (do 8 cm), ustawione promieniście w 1 szeregu, równowąskie, długo zaostrzone, barwy słomiastożółtej, przypominają kwiaty języczkowe. Dno koszyczka z sztywnymi ostro zakończonymi na szczycie plewinkami. Kwiaty wszystkie rurkowate, obupłciowe, o koronie 1,5-2 cm długości, koloru żółtawego, z czerwonawym nalotem. Owocki to walcowate, przylegająco owłosione niełupki długości 6-8 mm opatrzone puchem kielichowym. Dziewięćsił popłocholistny kwitnie od lipca do września, jest rośliną semelparyczną, ginąca po kwitnieniu. Jeden osobnik żyje przeciętnie 2-3 lata, jednak w dobrych warunkach może żyć ponad 20 lat . |
Siedlisko
Dziewięćsił popłocholistny jest rośliną światło- i ciepłożądną. Rośnie na zboczach o ekspozycji południowej i południowo-zachodniej, na rędzinach węglanowych o dużym udziale elementów szkieletowych. Jest gatunkiem lokalnie charakterystycznym zespołu Inuletum ensifoliae.
Rozmieszczenie geograficzne
Jego zasięg jest ograniczony do południowo-wschodniej Polski, Wołynia i Podola; u nas osiąga północno-zachodnią granicę swego występowania. Uznawany jest za endemit Europy środkowo-wschodniej i subendemit Polski (Kaźmierczakowa 2014). Zaliczany do europejsko umiarkowano-pontyjsko-pannońskiego elementu geograficznego (Zając, Zając 2009).
Występowanie w Polsce i na Lubelszczyźnie
Na Wyżynie Małopolskiej na stanowiskach naturalnych występuje w rezerwatach, i w okolicach rezerwatów, Wały i Skowronno oraz w Wierciszowie koło miejscowości Pasturka i Binku koło Bogucic. Utworzono także stanowiska zastępcze w Racławicach, w rezerwacie Dąbie koło Klonowa i Mstowie k. Częstochowy. Ponadto odnaleziono nowe stanowisko w Rzeżuśni k. Miechowa (Kaźmierczakowa 2014). Na Lubelszczyźnie od dawna znane są stanowiska na Stawskiej Górze k. Chełma i Rogowie k. Grabowca. W ostatnich latach odnaleziono kolejne, które prawdopodobnie zostały utworzone przez człowieka lecz nie zostały udokumentowane. Są to: rezerwaty Żmudź k. Chełma i Machnowska Góra k. Tomaszowa Lubelskiego, Kąty k. Zamościa (Ratyńska 2011 – inf. ustna) i Biała Góra k. Tomaszowa Lubelskiego (Cymbała R. 2018 – inf. ustna).
Liczebność populacji
Na Lubelszczyźnie najliczniejsza populacja występuje w rezerwacie Stawska Góra k. Chełma, liczy ponad 2 tysiące osobników. Druga pod względem liczebności jest populacja w rezerwacie Machnowska Góra, jej wielkość szacuje się na ok. 300 osobników. W rezerwacie Rogów rośnie ok 40 osobników. Na pozostałych, prawdopodobnie najmłodszych, stanowiskach: w rezerwacie Żmudź, w Kątach k. Zamościa i na Białej Górze k. Tomaszowa Lubelskiego populacje liczą po kilkanaście osobników.
Zagrożenia i wskazania ochronne
Dziewięćsił popłocholistny jest rośliną przywiązaną do określonych warunków siedliskowych: luźnych muraw kserotermicznych na glebach zasobnych w węglan wapnia, ze znacznym udziałem części szkieletowych. Głównym zagrożeniem dla gatunku są zmiany sukcesyjne na tego typu siedliskach. Dziewięćsił ustępuje pod wpływem ekspansji wyższych roślin np. krzewów czy traw. Ponad to zbyt duże zwarcie roślinności zarówno naczyniowej, jaki i mchów powoduje, że dziewięćsił się nie odnawia, gdyż brak jest luk, w których mogłyby swobodnie kiełkować nasiona i rozwijać się młode osobniki tego gatunku. W celu zachowania tego rzadkiego elementu naszej flory konieczny jest monitoring stanowisk i w razie potrzeby prowadzenie zabiegów ochrony czynnej: wycinanie krzewów, koszenie muraw i tworzenie tzw. luk w roślinności czyli miejsc z odsłoniętą glebą.
Źródła informacji
Informacja ustna od:
Robert Cymbała
Dane publikowane:
Cieślak E. Cieślak J., Paul W. 2009. Nowe stanowisko Carlina onopordifolia (Asteraceae) na Wyżynie Lubelskiej, Fragm. Flor. Geobot. Polonica 16(2), s. 433-438.
Cwener A., Kucharzyk J., Fiedor M., Chmielewski P. 2012. Nowe stanowisko Carlina onopordifolia (Asteraceae) koło Tomaszowa Lubelskiego. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 19(1): 191-193.
Kaźmierczakowa R. 2014. Carlina onopordifolia BESSER ex SZAFER dziewięćsił popłocholistny. w: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. (red.) Polska Czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe, IOP PAN Kraków, s. 422-424.
Zając M., Zając A. 2009. Elementy geograficzne rodzimej flory Polski – The geographical elements of native flora of Poland. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, s. 1-94.
